Cənab İlham Əliyevin Prezdent olduğu 17 il ərzində Azərbaycanin inkişafı, çiçəklənməsi, dünya birliyinə inteqrasiyası və dünyada layiqli yeri tutması sahəsində gördüyü əvəzsiz, nəhəg , çox zəhmət və əsəb tələb edən işlərini kənara qoysaq belə, təkcə müqəddəs, əzəli torpaqlarımız Qarabağın erməni işğalından azad edilməsində etdiyi əvəzsiz sərkərdəliyinə görə adı tarixə Qızıl hərflərlə yazılacaqdır. Bir ziyalı kimi Prezident İlham Əliyevin haqq işini dəstəkləyir, Qarabağ müharibəsində ermənilərə qarşı tam qələbə çaldıqdan sonra Ona Azərbaycanın Milli Qəhrəmanı adının verilməsini və sağlığında Bakının ən görkəmli yerlərindən birində möhtəşəm heykəlinin qoyulmasını bütün Azərbaycan xalqı kimi biz ziyalılar da tələb edirik. Çünkü son 200 il ərzində azərbaycanlılara, türk dünyasina düşmən kəsilmiş ermənilərə qarşı heç kimin görə bilmədiyi işi Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Ali Baş Komandan İlham Əliyev həyata keçirdi və gələcək nəsillərimizin erməni problemini də həll etdu.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin gördüyü çoxsaylı nəhəng işlər nəticəsində Qarabağda Azərbaycan ücün çox böyük əhəmiyyət kəsb edən turizm təsərrüfatının inkişafı naminə çox nəhəng islər görmək üçün yeni cəbhə açıldı. Qarabağın mövcud turizm potensiallarının inkişaf etdirilməsi ən mühüm dövlət əhəmiyyətli problemlərdən biri olub, bu sahənin inkişafı üçün Qarabağda hər cür şərait vardır.
Təqdin olunan məqalə müllıflərdən biri, vaxtı ilə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirinin müavini işlərkən bütünlüklə işğaldan azad olunmuş rayonlarda olaraq hələ o dövrdən Qarabağın hansı turizm imkanlarına malik olduğunun əyani şahidi olmuşdur. Əfsuslar olsun ki, o dövrdən keçən 30 il ərzində mənfur ermənilər bu ərazilərin əksər hissəsini xarabazara çevirmişlər. Biz də işğaldan azad olmuş bölgələrin turizm imkanları haqda bəzi fikirlərimizi “Respublika” qəzetinin oxucuları ilə bölüşmək istəyirik.
Otuz il ərzində erməni vandalizmi nəticəsində İşğal olunmuş əzəli torpaqlarrımızda saysız-hesabsız sərvətlərimiz, tarixi, dini, mədəni, təbiət abidələrimiz, meşələrimiz, mineral və termal bulaqlarımız, turizmin inkişafı üçün çox vacib olan bir çox turistik məkanlarımız və s. sahələr viran edilib.
Qarabağda tariximizin göstəricisi olan 30-dan çox muzey, 125 mindən çox eksponant işğal altında qalmış, 67 məsciddən 65-i dağıdılmlşdır. Bu muzeylərdən 10-nu Şuşa şəhərində yerləşirdi. Şuşanın özü elə açıq səma haqqında turistlər üçün ən gözəl səma muzeyi idi.
Azərbaycanın ermənilər tərəfindən işğaldan azad olunmuş ərazilərində coxsaylı mineral və termal suların olduğunu nəzərə alıb, turizmin ən mühüm sahələrindən biri olan əhalinin istirahətini və nüalicəsini təşkil etmək, turizm sahəsini inkişaf etdirmək üçün bu sahəyə xüsusi diqqət yetirilməlidir. Oxucuların diqqətinə catdırılan bu məqalədə Qarabağın işğalan əvvəl mövcud olmuş, Sovet hakimiyyəti illərində beynəlxalq turist marşurutlarına daxil edilmiş ən mühüm turizm sahələri xarakterizə edilir. Turizmin məqalədə göstərilən sahələri 30 il erməni işğalçılarına xidmət etmiş olsa da artiq bu sahə Azərbaycan dövlətimə, onun əhalisinə xidmət edəcəkdir.
İşğaldan azad olunmuş Qarabağ ərazisinin bütün inzibati rayonlarında çoxlu turizm resursları mövcud olub, bunların ən məşhurlarından biri,vaxtı ilə İttifaq turizm marşurutlarına daxil edilmiş Kəlbəcər rayonunun çox saylı termal sularını, o cümlədən “İstisu” sanatoriya kurort mərkəzini gostərə bilərik.
Dəniz səviyyəsindən 2225 metr yüksəklikdə yerləşən “İstisu” termal bulağı Kəlbəcər rayonunun qərb hissəsində yerləşib, 1138-ci ildə Azərbaycanda baş verən güclü zəlzələ nəticəsində əmələ gəlmiş “İstisu” mineral bulağının suları ilə insanların həm xarici, həm də daxili xəstəliklərini müalicə etmək mümkündür. Bir çox xəstəliklərin müalicəsində onun rolu əvəzsizdir. “İstisu” on iki bulaqdan ibarət olub, bulağın üstündə 1980-ci illərdə iri bir sanatoriya və iki mineral sudoldurma zavodu tikilib, istifadəyə verilmişdr. Həmin zavodlarda sutkada 800 min litr su istehsal edilirdi.
Keçmişdə il ərzində “İstisu”ya müalicə və istirahət üçün 50 mindən çox insan istirahətə gəlırdi.Təxmini hesablamalara görə bir sutkada üç milyon litrdən çox müalicəvi su çıxırdı. Amma, o dövrdə həmin sudan cəmi on faiz istifadə olunurdu. Mənfur düşmənlər işğal dövründə həmin suyu dünya bazarlarına öz brendləri kimi çıxarıb, yüksək qiymətə satırmışlar. Yükksək müalicəvi əhəmiyyəti olan bu mineral su ermənilər tərəfindən Avropa ölkələrinə, hətta ABŞ-a göndəilib və hər 0,5 litri 10 ABŞ dollarına satılırmışdir. Respublika prokurorluğu 28 il ərzində erməni işğalçilarının xarici ölkələrə satdıqları “İstisu” mineral suyunun ölkəmizə nə qədər zərər vurulması haqda əlaqədar beynəlxalq təşkilatlar qarşısında məsələ qaldırmalıdır.
Azad olunmuş bu şəfa bulağında lazımi səviyyədə müasir tipli yeni zavod tikməklə oradan çıxan suyun hamısı istifadə oluna bilər və ölkəmizin iqtisadiyyatına yüksək gəlir gətirmiş olar.
Tarixən bəşəriyyətin ilk yaşayış yeri, sivil dünyanın başlanğıcı hesab edilən Azıx mağarası Qarabağın Xocavənd rayonunun Azıx və Salakətin kəndləri arasında, Füzuli şəhərindən 14 km şimal-qərbdə, dəniz səviyyəsindən 900 metr hündürlükdə yerləşən mağara kompleksidir. Azıx mağarasının sahəsi 800 kv km-dir. Burada uzunluğu 600 metrə qədər uzanan 8 dəhliz vardır. Dəhlizlərin bəzilərinin hündürlüyü 20–25 metrə qədərdir. Azıx mağarası Daş dövrü insanlarının yaşayış yeri kimi dünyada məşhurdur. Mağara 1960-cı ildə azərbaycanlı alim Məmmədəli Hüseynovun rəhbərliyi ilə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasınin "Paleolit Arxeoloji Ekspedisiyası" tərəfindən aşkar olunmuşdur.
Ümumi dünya əhəmiyyətli Azıx mağarasında aparılan tədqiqatlar nəticəsində oradan tapılmış çox qiymətli əşyalar, erməni işğalçıları tərəfindən xarici ölkələrə göndərilmlş belə eksponantların Azərbaycana qaytarılması üçün cox ciddi tədbirlər görülməlidir.Yaxın gələcəkdə bu mağaraya turist marşurutunun açılması, ölkəmizin turizm təsərrüfati üçün çox vacib şərtlərdəndir.
Erməni təcavüzü həticəsində Qubadlı rayonunun da bir cox turizm məkanları məhv edilib. Qubadlının 19-cu əsrə aid məşhur Haci Bədəl körpüsü, 1867-ci ildə Bərgüşad çayının üzərində salınmış Laləzar körpüsü, 18-ci əsrə aid tarixi məscidlər, səkkiz güşəli türbələri, cox saylı mineral müalicəvi bulaqlarını, 6-cı, 7-ci əsrlərə aid Alban kilisələrini, rayonun simvolu hesab edilən qoç heykəlləri və qoç qəbir daşları və s. bu ərazilərdə yaxın gələcəkdə turizm təsərrüfatlarıının ikişaf etdirilməsi üçün əsas mənbəələrdən hesab edilə bilər.
Cəbrayıl rayonunda 120-dən artıq tarixı abidə ermənilər tərəfindən dağıdılıb. Pompeyin dövründən tikilib istifadəyə verilmiş, hər biri Araz çayı içərisində daş qayalar üzərində tikilmiş on bir aşırımlı Xudafərin (Allaha afərin), XIII əsrdə bərpa olunmuş on beş aşırımlı körpü, körpülərə catmamış Araz çayı üzərində müstəqillik illərində bünövrəsi qoyulmuş Mincivan qəsəbəsinə qədər uzanan süni yaradılmış göl, Cəbrayılda yerləşən Diri daği, Ölü dağı və s. tarixi yerləri seyr etmək yaxın gələcəkdə burada yaradılan bu turizm sahələri yerli və xarici turistlərin xüsusi marağına səbəb olacaqdir.
Zəngilan rayonu haqqında xüsusi olaraq Vejnəli qızıl yataqları, Ağkəndin yeraltı təbii sərvətləri, Rəzdərənin çinar meşəsi, Süsən meşəsi, Sobu meşəsi, Ördəkli kəndindən yuxarı kotanlar səvəcil meşəsi, Zəngilan ərazisindən axan dörd çay və caydakı farel balıqlarının seyri, Şayıblı ərazisində çıxan müalicəvi əhəmiyyətli qotur su bulağı turistlərin gozəl istirahət mərkəzı olub, onların xüsusu marağına səbəb olacaqdır.
Son 200 ildə dünya erməni vəhşiliyini, ermənilərin mənfur, çirkin, insanlığa yaraşmayan əməllərini dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq üçün Qarabağın mərkəzində hərtərəfli eksponatlarla təchiz olunmuş nəhəng “Qarabağ muzeyi”-nin yaradlması çox vacibdır. Bu muzey hərtərəfıi qaydada elə təşkil olunmalıdır ki, gələn turistlərin diqqətini cəlb edib, ermənı vəhşiliyi, erməni xəyanəti, erməni terrorunu, ermənilərin insanlığa yaraşmayan hərəkətləri barıdə dünyaya səs salsın. Eksponatlar içində Azərbaycanın zəngin tarixi abidələrinin şəkilləri, Qarabağın görməli yerlərinin xəritələri, cox tirajlı bukletlərlə yanaşı, düşmənlərin millətimizə qarşı işlətdikləri patron gilizləri, mərmi gəlpələri, məhv edilmiş və ya qənimət götürülmüş toplar, bronomaşınlar, qrad qurğuları, minaatanlar, müxtəlif növ tanklar, pilotsuz uçuş aparatları, Azərbaycanın əzəli torpaqları olan dogma Qarabağımızın işgalında düşmənlərin işlətdiyi digər növ hərbi silahlar öz əksini tapmalıdır.
Dünya təcrübəsindən istifadə edib, ikinci Qarabağ müharibəsində ermənılər tərəfindən Gəncənin, Bərdənin, Tərtərin və s. dinc əhali yaşayan ərazilərin raket atəşi nəticəsində dağılmış evlərin, obyektlərin və s. social obyektlərin dağıntılarının bir qismini bərpa etməyib gələcək nəsillərə, xüsusi olaraq xarici turistlərə ermənilərin Qarabagda dağıdıcı fəaliyyətlərini əyani göstərmək üçün qorunub, eksponant kimi saxlanilmalıdır.
Ermənilərin 30 il ərzində Qarabağin işgal etdiyi ərazilərimizdə qurduğu istehkamlar, qazdığı səngərlər, dağıtdığı evlər, muzeylər, tarixi abidələr, məscidlər, özününkiləşdirdiyi abidələrın bir qismi də qorunub saxlanılmalıdır. Erməniləşdirilmiş - özününküləşdirilmiş belə tarixi abidələr də təmir olunmalı və gələcəkdə Azərbaycanda mövcud olan turist marşurutlarına daxil edilməlidir.
Təkcə istehkamların qalınlığı və onun hündürlüyü düşmənin bir daha işğalçı məqsədlə torpaq əldə etmək üçün ərazilərimizə hücum etdiyinin əyani sübutudur. Bunlar da Çin səddi kimi dünya birliyinə nümayiş etdirilməlidir. Bu həm də gənclərin, gələcək nəsillərə vətənpərvərlik ruhunun aşılanmasında və möhkəmlənməsində mühüm rol oynaya bilər.
Yazıcılarımız, şairlərimiz. hərbicilərimiz, alimlərimiz, ziyalılarımız, əli qələm tutan hər bir vətəndaşımız gördüklərini, eşitdiklərini yazıb tarixiləşdirməlidirlər.
Son illər Azərbaycan əhalisinin hər il bir milyondan çoxu yay istirahətlərini şimali Qafqaz kurortlarında, Avropa ölkələrində və əsasən Türkiyədə keçirirlər. Əgər yuxarıda deyilən bu işlər yaxın gələcəkdə həll olunarsa Qarabağ nəinki Azərbaycanın, eləcə də Qafqazın ən inkişaf etmiş turist mərkəzinə çevriləcəkdir.
Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində ermənilər tərəfindən azad olunmuş ərazilərimizdə turizmin inkişaf etdirilməsi üçün ilk növbədə aşagidakı işlərin görülməsini tövsiyyə edirik:
1.İşğaldan azad olunmuş ərazilərimizdə potensial turizm resursları yerləşdirilməklə böyük miqyaslı xəritələr tərtib edilməlidir. Qarabağda yerləşən hər bir turis rekrasiya resurslari haqinda cox ətrafli və müfəssəl bukletler hazirlanmalidir.
Qarabağın və hal hazırda azad edilmiş ərazilərimizdə turizimin ınkşafı uçun güclü nəqliyyat sisteminin yaradılması, o cümlədən dağlıq ərazilərdə avtomobil nəqliyyatının inkşaf etdirilməsinə xüsusi diqət yetirilməlidir.
Artıq bu işlər başlanıb. Uzunluğu 101,5 km olan yeni Fizuli –Şuşa yolunun, Səphəng su anbarina, Suqovuşan kəndinə, artıq 29 km uzunluqda avtomobil yolunun cəkilməsinə başlanılmışdır.
Turizmin inkşaf etdirilməsi üçün ərazilərdə gələcəkdə bu sahəyə xidmət edən yüksək ixtisaslı kadırların hazirlanmasi gunun ən vacib problemlərindən biri olmalidir.
İşxaldan azad olunmuş ərazilərdə sosial iqtisadi obyektlerin, o cümlədən rabitə sistemlərinin yenidən qurulmasi, internetləşdirilməsi və s. sahələrin inkshafina xususi fikir verilməlidir.
Yeni otellərin, kempiklərin tikintisi, dağılmış otel və kempikləri yenidən rekonstrusiya edilməsi xususi diqqət mərkəzində olmalidir.
Turistlərin maraqlarını artirmaq ücün həmin ərazilərdə Dünyada məşhur olan Qarabağ atlarınin at capma yarışlarının, at oyunlarının və s. müntəzəm olaraq təşkil edilməlidir.
Gələcəkdə dünyaya səs salan, Azərbaycanımızın bütün naliyyətlərini özündə əks etdirən Bakı şəhərinin Şəhidlər xiyabaninda və Qarabağın mərkəzində muzeylərin yaradilması və s.
Neron Babaxanov,
İsmayil Əliyev
Bakı Dövlət Universitetinin ”Şöhrət ordenlı” professorları
